Ta strona wykorzystuje ciasteczka ("cookies") w celu zapewnienia maksymalnej wygody w korzystaniu z naszego serwisu. Czy wyrażasz na to zgodę?

Czytaj więcej

Definicje

 

Dyskryminacja to zjawisko polegające na niesprawiedliwym i nieobiektywnym różnicowaniu ludzi, ze względu na ich osobistą cechę taką jak m.in.

  • płeć,
  • wiek,
  • niepełnosprawność,
  • orientacja seksualna,
  • narodowość,
  • pochodzenie etniczne,
  • religia.

Poprzez dyskryminujące zachowanie rozumiemy najczęściej zachowanie, w wyniku którego dana osoba zostaje potraktowana w sposób odmienny (z reguły niekorzystny, krzywdzący) niż inni w porównywalnej sytuacji.
Dyskryminacja jest formą nieuzasadnionej i nieobiektywnej, opartej na stereotypach marginalizacji pewnych grup społecznych, które odznaczają się pewną wspólną cechą.

Z dyskryminacją możemy spotkać się w wielu sferach naszego życia (w tym m.in. w edukacji, zatrudnieniu, biznesie). Każdy z nas może stać się zarówno jej ofiarą, jak i być jej świadkiem. Warto pamiętać, iż dyskryminujące zachowanie może być niezwykle różnorodne – przejawiać się zarówno w określonym postępowaniu w stosunku do danej osoby, jak i formułowanych zdaniach, żartach, gestach.

Nierówne, gorsze traktowanie różnych grup społecznych charakteryzujących się pewną cechą wynika najczęściej z licznych uprzedzeń i stereotypów, polegających na uproszczonym, nieobiektywnym i krzywdzącym postrzeganiu innych. Bazowanie na stereotypach, czyli pewnych uproszczonych, utrwalonych i niepopartych żadnymi obiektywnymi kwestiami przekonaniach dotyczących ludzi o określonych cechach, stanowi pierwsze ogniwo przyczyniające się do rozwoju postaw dyskryminacyjnych i krzywdzących w społeczeństwie.

 

Dyskryminacja bezpośrednia

  • Osoba traktowana jest ze względu na jedną bądź kilka cech mniej korzystnie niż jest, była lub mogłaby być traktowana inna osoba, w porównywalnej sytuacji.
  • Czy mieliśmy w danym przypadku do czynienia z dyskryminacją bezpośrednią? Porównajmy – czy  osoba posiadająca cechę uznaną za prawnie chronioną jest, w podobnej sytuacji, traktowana tak samo, czy inaczej jak osoba nieposiadająca tej cechy?
  • Przydatny będzie tzw. test „gdyby nie”, np. „czy gdybym nie była Romką, zostałabym pozytywnie oceniona na egzaminie wstępnym?” lub „czy gdybym nie był niepełnosprawny, to czy zostałabym zatrudniony na uczelni w ramach studiów doktoranckich?”. Odpowiedź na pytanie pozwoli ustalić, czy w danym przypadku doszło do dyskryminacji bezpośredniej, czy też nie.
  • Mechanizm dyskryminacji bezpośredniej polega bowiem na tym, że jedynym motywem gorszego traktowania osoby jest postrzeganie jej przez pryzmat cechy bądź cech prawnie chronionych.

 

Przykładem dyskryminacji bezpośredniej jest różnicowanie płacy pracowników odmiennej płci będących na tym samym stanowisku, z takim samym zakresem obowiązków.

Przykładem dyskryminacji bezpośredniej na uczelni może być sytuacja, gdy wykładowca na potrzeby egzaminu semestralnego podzieli studentów na dwie grupy według kryterium wieku – poniżej i powyżej 35 roku życia. Następnie zaliczy egzamin osobom „starszym”, do indeksów wpisując oceny bdb., a resztę studentów zaprosi do pisania egzaminu pisemnego, którego wynik zadecyduje o ocenie. W takiej sytuacji studenci, którzy nie zaliczyli egzaminu pisemnego, mają prawo zarzucić wykładowcę dyskryminację ze względu na wiek.

 

Zobacz również: Poradnik antydyskryminacyjny dla osób studiujących i zatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim

Dyskryminacja pośrednia

  • Gdy pozornie neutralny przepis, kryterium lub praktyka może doprowadzić do szczególnie niekorzystnej sytuacji osób określonego pochodzenia rasowego lub etnicznego, określonej religii, przekonań, niepełnosprawności, wieku lub orientacji seksualnej, płci lub innych cech prawnie chronionych.
  • Pozornie neutralny przepis czyli taki, który  na pierwszy rzut oka nie ma nic wspólnego z kategorią rasy, pochodzenia etnicznego, religii, niepełnosprawności, orientacji seksualnej itd. Jednak w efekcie stosowania go może doprowadzić do nierównego traktowania określonej grupy.

Student, który jest osobą z niepełnosprawnością ruchową, zwraca się do władz wydziału z prośbą o dostosowanie czasu egzaminów pisemnych do jego możliwości ruchowych przez przyznanie mu dodatkowych 60 minut na napisanie każdego egzaminu. Odpowiedź jest negatywna. W uzasadnieniu uczelnia powołuje się na ogólne zapisy dotyczące zasad egzaminowania, informując, że jeżeli chce kontynuować studia, musi się dostosować do wymagań stawianych wszystkim studentom na tym kierunku.

 

Zobacz również: Poradnik antydyskryminacyjny dla osób studiujących i zatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim

Molestowanie

  •  To każdego rodzaju niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby fizycznej i stworzenie wobec niej zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery.
  • Pojęcie „niepożądanego zachowania” obejmuje zarówno wymiar subiektywny (jako zachowanie niechciane, przez osobę molestowaną), jak i zobiektywizowany (jako zjawisko „społecznie niepożądane”). W praktyce oznacza to, że z molestowaniem mamy do czynienia także wówczas, gdy osoba poddana takiemu działaniu w danej chwili nie odbiera go negatywnie, nie wyraża wobec niego jawnego sprzeciwu albo wręcz mu się podporządkowuje.
  • Naruszenie godności w przytoczonej powyżej definicji może polegać na różnego rodzaju zachowaniach wyrażających się zarówno w gestach, słowach, stwierdzeniach znieważających, szykanujących bądź w jakikolwiek inny sposób nękających daną osobę.
  • Warto pamiętać również, iż jakiekolwiek przeciwstawienie lub podporządkowanie się molestowaniu nie może powodować żadnych negatywnych konsekwencji wobec takiej osoby.

Wykładowca na zajęciach z prawa rodzinnego, omawiając instytucję małżeństwa, komentuje: „są pewne środowiska, które demoralizują społeczeństwo, zachęcając do legalizacji zboczeń”. Dwoje studentów wyraźnie okazuje swoje oburzenie, krzywiąc się i kręcąc przecząco głowami, a jeden z nich wstaje i mówi, że jako osoba homoseksualna czuje się upokorzony tego typu stwierdzeniem. Na sali panuje konsternacja, część studentów się śmieje, część wychodzi. Wykładowca nie reaguje.

 

Zobacz również: Poradnik antydyskryminacyjny dla osób studiujących i zatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim

Molestowanie seksualne

  •  To każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności takiej osoby, w szczególności stworzenie wobec niej zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery – na zachowanie to mogą składać się fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy.
  • Molestowanie seksualne może przybierać różnego rodzaju formy zachowania, takie jak chociażby: niestosowne żarty o konotacji seksualnej, insynuacje, dotykanie, nieprzyzwoite komentarze, stworzenie szantażu emocjonalnego itp.
  • Pojęcie „niepożądanego zachowania o charakterze seksualnym lub odnoszącego się do płci pracownika” oznacza nieakceptowalne społecznie postępowanie. Zapewnia się tym samym nie tylko indywidualną ochronę osobie poddanej molestowaniu, lecz również zabezpiecza się społeczność przed zachowaniami, które naruszają normy obyczajowe i dodatkowo mają na celu upokorzenie drugiego człowieka.
  • Nawet zachowanie akceptowane przez ofiarę, lecz odbierane przez otoczenie jako niestosowne, nieobyczajne, wprawiające w zażenowanie, i stwarzające tym samym złą atmosferę, nie powinno być tolerowane, gdyż narusza zasady współżycia społecznego.
  • Molestowanie seksualne może także stanowić przestępstwo na gruncie przepisów Kodeksu karnego z dnia 6 czerwca 1997 r. (art. 197 § 1 KK, art. 198 KK, art. 199 KK)

Studentka I roku bardzo ceni dorobek profesora X, dlatego bardzo cieszy się, że zostaje przyjęta na jego zajęcia. W krótkim czasie okazuje się, że profesor zaczyna ją wyróżniać, często pytając o zdanie w trakcie zajęć czy też prosząc o pomoc w zbieraniu materiałów do badań. Jest to dla niej duże wyróżnienie, opowiada o tym rodzicom. Po jakimś czasie dostaje od profesora e-mail o treści pornograficznej. Trudno jej w to uwierzyć, ale po dwóch dniach przychodzi kolejny. Po tym incydencie studentka pojawia się na zajęciach tylko raz. Zachowuje się inaczej niż zwykle. Po zajęciach profesor podchodzi do niej i pyta, czy dostała jego wiadomości. Dziewczyna wybiega z płaczem i więcej nie pojawia się na uczelni.

 

Zobacz również: Poradnik antydyskryminacyjny dla osób studiujących i zatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim

 

Mobbing

  • Granica między pojęciem mobbingu i dyskryminacji jest bardzo cienka. Oba zjawiska są zwykle mylone. Ofiary mobbingu często doświadczają klasycznych przejawów dyskryminacji, dlatego zdecydowaliśmy się zamieścić przykład mobbingu w zakładce dyskryminacja (chociaż należy pamiętać, iż mobbing nie jest dyskryminacją).
  • Na gruncie Kodeksu pracy pojęcie to zdefiniowane jest jako wszelkie działania i zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko niemu, polegające na systematycznym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu, które wywołują zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, poniżaj lub ośmieszają, izolują lub wykluczają go z zespołu współpracowników.
  • Mobbing może przybierać różnego rodzaju zachowania, w wyniku których u danej osoby wywołuje się poczucie niższości, wykluczenia, izolacji, utraty poczucia własnej wartości.
  • Sytuacje te mogą przybierać różną postać: nieuzasadnionego, ciągłego krytykowania, wyśmiewania, poniżania, ignorowania, rozsiewania plotek, zmuszania do wykonywania cięższych prac, zadawaniu prac przewyższających możliwości bądź kompetencje danej osoby w celu podkreślenia jej braku przydatności zawodowej.

Pani Magdalena została zatrudniona w nowej firmie. Od momentu rozpoczęcia pracy, na każdym kroku bezpośrednia przełożona w obecności pozostałych współpracowników wyśmiewała ją, wzywała do swojego gabinetu, gdzie zlecała jej dodatkowe zadania, przekraczające kompetencje pani Magdaleny. Taka sytuacja trwała kilka miesięcy, co doprowadziło panią Magdalenę do depresji, w wyniku czego przebywała na zwolnieniu lekarskim dwa miesiące.

 

Zobacz również: Poradnik antydyskryminacyjny dla osób studiujących i zatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim

Zachęcanie do dyskryminacji

Przejawem dyskryminowania jest także działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do naruszenia zasady równego traktowania lub nakazaniu jej naruszenia tej zasady. Oznacza to, iż działaniem niezgodnym z prawem jest samo namawianie innych do zachowania się w sposób dyskryminujący inną osobę – ta sytuacja szczególnie często występuje na gruncie prawa pracy. Odmowa wykonania określonego polecenia może wiązać się bowiem z wieloma negatywnymi skutkami dla pracownika. Pamiętać należy, iż nie wolno bezrefleksyjnie poddawać się wszelkiego rodzaju rozkazom i poleceniom. W takich przypadkach mamy nie tylko prawo, lecz także i obowiązek sprzeciwić się zachowaniom nawołującym do złamania zakazu dyskryminacji bądź pośrednio zmierzających do naruszenia zasady równego traktowania.

Prawna ochrona przed dyskryminacją stanowi jeden z podstawowych zapisów wielu aktów prawnych obowiązujących w naszym kraju (zarówno tych o charakterze krajowym, jak i międzynarodowym), które w większości wypracowały własne definicje pojęcia dyskryminacji i nierównego traktowania.

W praktyce przykładowe sytuacje zachowań nakazujących lub zachęcających do złamania zasady równego traktowania mogą wydarzyć się w relacji władzy, np. w sytuacji, w której jedna osoba ma kompetencje do wydawania poleceń innej osobie lub możliwość wpływania na jej zachowanie. Może być to np. relacja wykładowca – student, władze uczelni – studenci, w której strona decyzyjna próbuje wpływać na lub uzależniać ocenę, dopuszczenie do egzaminu, przyjęcie na studia od deklaracji stosowania dyskryminacyjnych lub wykluczających zachowań wobec innych studentów (np. z powodu rasy, płci, narodowości lub pochodzenia etnicznego). Inną przykładową sytuacją może być np. instruowanie studentów, aby utrudniali innym studentom należącym do mniejszości narodowych wstąpienia w struktury samorządu studenckiego.

 

Zobacz również: Poradnik antydyskryminacyjny dla osób studiujących i zatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim

Mowa nienawiści (hate speech)

Według Rekomendacji R (97) 20 Komitetu Ministrów Rady Europy nt. mowy nienawiści „Mowa nienawiści obejmuje wszelkie formy wypowiedzi, które szerzą, propagują czy usprawiedliwiają nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm oraz inne formy nienawiści bazujące na nietolerancji m.in.: nietolerancję wyrażającą się w agresywnym nacjonalizmie i etnocentryzmie, dyskryminację i wrogość wobec mniejszości, imigrantów i ludzi o imigranckim pochodzeniu”.

W skrócie: negatywnie nacechowane wypowiedzi skierowane do określonej jednostki/grupy ze względu na posiadane przez nią cechy.

W kontekście coraz powszechniejszego zjawiska, jakim jest mowa nienawiści, zwraca się szczególną uwagę na jej rozwój w środkach masowego przekazu – Internecie, mediach, życiu publicznym oraz szeroko pojętej cyberprzestrzeni. Wraz z rozwojem mediów społecznościowych zauważyć można, iż coraz częściej mamy do czynienia z osobami posługującymi się mową nienawiści, które korzystając z pozornej anonimowości, pozwalają sobie na nienawistną retorykę i przyczyniają się do zwiększenia negatywnych postaw oraz zakorzeniania stereotypów w stosunku do pewnych grup społecznych. Warto pamiętać, iż mowa nienawiści skutkuje jej podsycaniem , propagowaniem negatywnych i krzywdzących emocji w stosunku do danej osoby/grupy osób, bazuje na stereotypach, dyskryminującym i upokarzającym traktowaniu innych, nie jest zaś obiektywną opinią lub oceną opartą na faktach.

Należy pamiętać, iż mowa nienawiści cechuje się brakiem tolerancji wobec odmienności, propagowaniem stereotypów, poniżającym traktowaniem innych mającym często podłoże rasistowskie czy ksenofobiczne. Dlatego też mowa nienawiści może być (i często w praktyce rzeczywiście jest) pierwszym etapem przestępczego działania (eskalacji nienawiści w postaci aktów przemocy, nawoływania do popełnienia przestępstwa itp.). Przybiera ona rozmaite formy, zarówno poprzez publiczne nawoływanie do nienawiści bądź przemocy skierowanej przeciwko osobom ze względu na posiadaną przez nie cechę (taką jak: płeć, rasę, narodowość, orientacja seksualna, niepełnosprawność itp.), publiczne rozpowszechnianie informacji, tekstów, obraźliwych bądź upokarzających obrazów/materiałów na temat danej osoby itp.

Często podkreśla się również, iż mowa nienawiści nie powinna być mylona z fałszywie pojmowaną wolnością słowa i prawem do wyrażania własnych opinii. Warto pamiętać, iż mowa nienawiści jest pojęciem, które podsyca nienawiść, propaguje negatywne emocje w stosunku do danej osoby/grupy osób, bazuje na stereotypach, dyskryminującym i upokarzającym traktowaniu innych, nie jest zaś obiektywną opinią.

Niestety, mowa nienawiści bywa kierowana także do pracowników i studentów/ studentek wyższych uczelni w Polsce. Przybiera ona rozmaite formy, zarówno poprzez publiczne nawoływanie do nienawiści bądź przemocy skierowanej przeciwko osobom ze względu na posiadaną przez nie cechę, publiczne rozpowszechnianie informacji, tekstów, obraźliwych bądź upokarzających obrazów/materiałów na temat danej osoby itp.

 

Przykładem mowy nienawiści jest następująca sytuacja: Student X o nieheteronormatywnej orientacji otrzymywał pogróżki ze strony pozostałych studentów. Podczas zajęć był wyśmiewany, wyszydzany, a w jego kierunku padały obraźliwe sformułowania. Po jakimś czasie na profilu społecznościowym powstało fałszywe konto studenta X, na którym umieszczane były nieprawdziwe, poniżające i wulgarne informacje/obrazy na jego temat. Władze uczelni oraz pozostali uczniowie nie reagowali na powyższa sytuację tłumacząc, że nic nie mogą z tym zrobić, a na uczelni obowiązuje wolność słowa.

 

Zobacz również: Poradnik antydyskryminacyjny dla osób studiujących i zatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim

Dyskryminacja ze względu na kolor skóry, narodowość lub pochodzenie etniczne

Gorsze traktowanie osób wyłącznie z powodu ich przynależności do określonej grupy etnicznej, narodowości lub innego niż biały koloru skóry.

Obecna sytuacja geopolityczna, wywołana inwazją Federacji Rosyjskiej na Ukrainę może w niekorzystny i niewłaściwy sposób odbić się na relacjach w obrębie społeczności naszego uniwersytetu. Silne emocje takie jak żal, gniew, strach, które wywołuje wojna, mogą budzić stereotypy i uprzedzenia, które następnie mogą przerodzić się w gorsze traktowanie, konflikty, a nawet przemoc.

Warto na nie zwracać uwagę – i im przeciwdziałać.

 

 

Przykłady dyskryminacji:

  • Odmawianie uczestnictwa w wydarzeniach organizowanych na uczelni
  • Gorsze traktowanie podczas egzaminów
  • Upowszechnianie stereotypowych i negatywnych opinii i informacji dotyczących narodowości czy etniczności

Zachęcanie do dyskryminacji jest równie naganne jak dyskryminacja.

 

Zobacz również: Poradnik antydyskryminacyjny dla osób studiujących i zatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim

 

Mikronierówności

W życiu codziennym na uczelni możemy zetknąć się z mikronierównościami:

To sposób na wyrażanie uprzedzeń w codziennych kontaktach międzyludzkich: drobne, często nieuświadomione i nieintencjonalne, deprecjonujące zachowania werbalne i niewerbalne, które prowadzą do wykluczenia. 

Pojedyncze i niepozorne, same w sobie mogą się wydawać mało istotne, jednak gdy powtarzają się często i regularnie, zaczyna im towarzyszyć efekt kumulacji – mogą prowadzić do poważnych i negatywnych konsekwencji w środowisku pracy i nauki.

Będzie to na przykład pogardliwe odnoszenie się do innych osób, w oparciu o stereotypy związane z narodowością. etnicznością lub kolorem skóry.

Mikronierówności ujawniają się w kontakcie z “innością” – to znaczy uderzają w te osoby, które w danym kontekście stanowią grupy mniejszościowe, znacznie odróżniające się od większości, o niższym statusie i mniejszej władzy.

 

 

Mikronierówności mogą się objawiać m.in w następujący sposób:

●        Unikanie, milczenie, ignorowanie (np. nieprzedstawienie osoby na oficjalnym spotkaniu, pominięcie przy powitaniach, brak odpowiedzi na pytanie danej osoby).

●        Śmiech, żart, dowcipy (bezpośrednio z danej osoby, ale też z posiadanej przez nią cechy tożsamości, np. narodowości).

●        Pogardliwe komentarze, przerywanie, obgadywanie osoby za jej plecami, niesłuchanie jej wypowiedzi.

 

Zobacz również: Poradnik antydyskryminacyjny dla osób studiujących i zatrudnionych na Uniwersytecie Warszawskim

Zachowania niepożądane

Każde nieetyczne, przemocowe lub w inny sposób niedopuszczalne zachowanie, którego doświadcza osoba pracująca, doktorancka, studiująca w  i które dotyczy w szczególności kompetencji, pozycji w zespole, sfery osobistej lub zdrowia.